(9) 4. สติวคฺโค

1-2. สติสมฺปชญฺญสุตฺตวณฺณนา

[81-82] นวมสฺส ปฐมํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ทุติเย สทฺโธติ ทุวิธาย สทฺธาย สมนฺนาคโตฯ โน จุปสงฺกมิตาติ น อุปฏฺฐหติฯ โน จ ปริปุจฺฉิตาติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ปริปุจฺฉิตา น โหติฯ สมนฺนาคโตติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตํ, สมนฺนาคตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ เอกนฺตปฏิภานา ตถาคตํ ธมฺมเทสนา โหตีติ ตถาคตสฺส เอกนฺตปฏิภานา ธมฺมเทสนา โหติ, เอกนฺเตเนว ปฏิภาติ อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ

3. มูลกสุตฺตวณฺณนา

[83] ตติเย สพฺเพ ธมฺมาติ ปญฺจกฺขนฺธาฯ ฉนฺทมูลกาติ อชฺฌาสยจฺฉนฺโท กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท ตํ มูลํ เอเตสนฺติ ฉนฺทมูลกาฯ มนสิการโต สมฺภวนฺตีติ มนสิการสมฺภวาฯ ผสฺสโต สมุเทนฺติ ราสี ภวนฺตีติ ผสฺสสมุทยาฯ เวทนาย สโมสรนฺตีติ เวทนาสโมสรณาฯ สมาธิ เอเตสํ ปมุโขติ สมาธิปฺปมุขาฯ เชฏฺฐกฏฺเฐน สติ อธิปติ เอเตสนฺติ สตาธิปเตยฺยา, สติเชฏฺฐกาติ อตฺโถฯ ปญฺญา อุตฺตรา เอเตสนฺติ ปญฺญุตฺตราฯ วิมุตฺติ เอว สาโร เอเตสนฺติ วิมุตฺติสาราฯ เอตฺถ จ ฉนฺทมูลกาทโย จตฺตาโรปิ โลกิยา กถิตา, เสสา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาติฯ

4. โจรสุตฺตวณฺณนา

[84] จตุตฺเถ มหาโจโรติ รชฺชนฺตเร ทุพฺภิตุํ สมตฺโถ มหาโจโรฯ ปริยาปชฺชตีติ ปริยาทานํ คจฺฉติฯ น จิรฏฺฐิติโก โหตีติ อทฺธานํ ปาเลนฺโต ฐาตุํ น สกฺโกติฯ อปฺปหรนฺตสฺส ปหรตีติ อตฺตโน อเวริเน อปฺปหรนฺเต คุณสมฺปนฺเน จ มหลฺลเก จ ตรุณทารเก จ อปฺปหริตพฺพยุตฺตเก ปหรติฯ อนวเสสํ อาทิยตีติ นิสฺเสสํ คณฺหาติฯ พฺยตฺตโจรานญฺหิ อิทํ วตฺตํ – ปรสฺส ทฺวีสุ สาฏเกสุ เอโก คเหตพฺโพ, เอกสฺมิํ สนฺเต ทุพฺพลํ ทตฺวา ถิโร คเหตพฺโพฯ ปุฏภตฺตตณฺฑุลาทีสุ เอกํ โกฏฺฐาสํ ทตฺวา เอโก คเหตพฺโพติฯ อจฺจาสนฺเน กมฺมํ กโรตีติ คามนิคมราชธานีนํ อาสนฺนฏฺฐาเน โจริกกมฺมํ กโรติฯ น จ นิธานกุสโล โหตีติ ยํ ลทฺธํ, ตํ ทกฺขิเณยฺเย นิทหิตุํ เฉโก น โหติ, ปรโลกมคฺคํ น โสเธติฯ

5. สมณสุตฺตวณฺณนา

[85] ปญฺจเม ยํ สมเณนาติ ยํ คุณชาตํ สมเณน ปตฺตพฺพํฯ วุสีมตาติ พฺรหฺมจริยวาสํวุเตนฯ มุตฺโต โมเจมิ พนฺธนาติ อหํ สพฺพพนฺธเนหิ มุตฺโต หุตฺวา มหาชนมฺปิ ราคาทิพนฺธนโต โมเจมิฯ ปรมทนฺโตติ อญฺเญน เกนจิ อสิกฺขาปิโต อโจทิโต สยมฺภุญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปรมทมเถน ทนฺตตฺตา ปรมทนฺโต นามฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ

6. ยสสุตฺตวณฺณนา

[86] ฉฏฺเฐ มา จ มยา ยโสติ ยโส จ มยา สทฺธิํ มา คญฺฉิฯ อกสิรลาภีติ วิปุลลาภีฯ สีลปญฺญาณนฺติ สีลญฺเจว ญาณญฺจฯ สงฺคมฺมาติ สนฺนิปติตฺวาฯ สมาคมฺมาติ สมาคนฺตฺวาฯ สงฺคณิกวิหารนฺติ คณสงฺคณิกวิหารํฯ น หิ นูนเมติ น หิ นูน อิเมฯ ตถา หิ ปนเมติ ตถา หิ ปน อิเมฯ องฺคุลิปโตทเกหีติ องฺคุลิปโตทยฏฺฐิํ กตฺวา วิชฺฌเนนฯ สญฺชคฺฆนฺเตติ มหาหสิตํ หสนฺเตฯ สํกีฬนฺเตติ เกฬิํ กโรนฺเตฯ

7. ปตฺตนิกุชฺชนสุตฺตวณฺณนา

[87] สตฺตเม นิกฺกุชฺเชยฺยาติ เตน ทินฺนสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อปฺปฏิคฺคหณตฺถํ ปตฺตนิกฺกุชฺชนกมฺมวาจาย นิกุชฺเชยฺย, น อโธมุขฐปเนนฯ อลาภายาติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อลาภตฺถายฯ อนตฺถายาติ อุปทฺทวาย อวฑฺฒิยาฯ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุกฺกุชฺชนกมฺมวาจาย อุกฺกุชฺเชยฺยฯ

8. อปฺปสาทปเวทนียสุตฺตวณฺณนา

[88] อฏฺฐเม อปฺปสาทํ ปเวเทยฺยุนฺติ อปฺปสนฺนภาวํ ชานาเปยฺยุํฯ อปฺปสาทํ ปเวเทนฺเตน ปน กิํ กาตพฺพนฺติ? นิสินฺนาสนโต น อุฏฺฐาตพฺพํ น วนฺทิตพฺพํ น ปจฺจุคฺคมนํ กาตพฺพํ, น เทยฺยธมฺโม ทาตพฺโพฯ อโคจเรติ ปญฺจวิเธ อโคจเรฯ

9. ปฏิสารณียสุตฺตวณฺณนา

[89] นวเม ธมฺมิกญฺจ คิหิปฏิสฺสวนฺติ ‘‘อิมํ เตมาสํ อิเธว วสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺโต ‘‘เอวํ โหตู’’ติอาทินา นเยน ปฏิสฺสวํฯ น สจฺจาเปตีติ วุตฺตํ น สจฺจํ กโรติ วิสํวาเทติฯ

10. สมฺมาวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

[90] ทสเม ปจฺเจกฏฺฐาเนติ อธิปติฏฺฐาเน เชฏฺฐกฏฺฐาเนฯ ตญฺหิ เชฏฺฐกํ กตฺวา กิญฺจิ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ น ลภติฯ น จ เตน มูเลน วุฏฺฐาเปตพฺโพติ ตํ มูลํ กตฺวา อพฺภานกมฺมํ กาตุํ น ลภติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

สติวคฺโค นวโมฯ

(10) 5. สามญฺญวคฺโค

[91] อิโต ปรํ อถ โข โพชฺฌา อุปาสิกาติอาทีสุ โพชฺฌา อุปาสิกา, สิริมา อุปาสิกา, ปทุมา อุปาสิกา, สุตนา อุปาสิกา, มนุชา อุปาสิกา, อุตฺตรา อุปาสิกา, มุตฺตา อุปาสิกา, เขมา อุปาสิกา, รุจี อุปาสิกา, จุนฺที ราชกุมารี, พิมฺพี อุปาสิกา, สุมนา ราชกุมารี, มลฺลิกา เทวี , ติสฺสา อุปาสิกา, ติสฺสามาตา อุปาสิกา, โสณา อุปาสิกา, โสณาย มาตา อุปาสิกา, กาณา อุปาสิกา, กาณมาตา อุปาสิกา, อุตฺตรา นนฺทมาตา, วิสาขา มิคารมาตา, ขุชฺชุตฺตรา อุปาสิกา, สามาวตี อุปาสิกา, สุปฺปวาสา โกลิยธีตา, สุปฺปิยา อุปาสิกา, นกุลมาตา คหปตานีติ อิมาสํ เอตฺตกานํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถกมฺมเมว กถิตํฯ อิจฺฉนฺเตน วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

อฏฺฐกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

นวกนิปาต-อฏฺฐกถา

1. ปฐมปณฺณาสกํ

1. สมฺโพธิวคฺโค

1. สมฺโพธิสุตฺตวณฺณนา

[1] นวกนิปาตสฺส ปฐเม สมฺโพธิปกฺขิกานนฺติ จตุมคฺคสงฺขาตสฺส สมฺโพธิสฺส ปกฺเข ภวานํ, อุปการกานนฺติ อตฺโถฯ ปาฬิยํ อาคเต นว ธมฺเม สนฺธาเยวํ ปุจฺฉติฯ กา อุปนิสาติ โก อุปนิสฺสยปจฺจโยฯ อภิสลฺเลขนฺตีติ อภิสลฺเลขิกาฯ สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส วิวรเณ สปฺปายา อุปการกาติ เจโตวิวรณสปฺปายาฯ อปฺปิจฺฉตํ อารพฺภ ปวตฺตา กถา อปฺปิจฺฉกถาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานายาติ อยมตฺโถ สาลิลายโกปมาย วิภาเวตพฺโพ – เอโก หิ ปุริโส อสิตํ คเหตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย สาลิกฺเขตฺเต สาลิโย ลายติฯ อถสฺส วติํ ภินฺทิตฺวา คาโว ปวิสิํสุฯ โส อสิตํ ฐเปตฺวา ยฏฺฐิํ อาทาย เตเนว มคฺเคน คาโว นีหริตฺวา วติํ ปากติกํ กตฺวา ปุนปิ อสิตํ อาทาย สาลิโย ลายิฯ เอตฺถ สาลิกฺเขตฺตํ วิย พุทฺธสาสนํ ทฏฺฐพฺพํ, สาลิลายโก วิย โยคาวจโร, อสิตํ วิย ปญฺญา, ลายนกาโล วิย วิปสฺสนาย กมฺมกรณกาโล, ยฏฺฐิ วิย อสุภกมฺมฏฺฐานํ, วติ วิย สํวโร, วติํ ภินฺทิตฺวา คาวีนํ ปวิสนํ วิย สหสา อปฺปฏิสงฺขาย ปมาทํ อารพฺภ ราคสฺส อุปฺปชฺชนํ, อสิตํ ฐเปตฺวา ยฏฺฐิํ อาทาย ปวิฏฺฐมคฺเคเนว คาโว นีหริตฺวา วติํ ปฏิปากติกํ กตฺวา ปุน โกฏิโต ปฏฺฐาย สาลิลายนํ วิย อสุภกมฺมฏฺฐาเนน ราคํ วิกฺขมฺเภตฺวา ปุน วิปสฺสนาย กมฺมํ อารภนกาโลฯ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานายา’’ติฯ

ตตฺถ ราคสฺสาติ ปญฺจกามคุณิกราคสฺสฯ เมตฺตาติ เมตฺตากมฺมฏฺฐานํฯ พฺยาปาทสฺส ปหานายาติ วุตฺตนเยเนว อุปฺปนฺนสฺส โกปสฺส ปชหนตฺถายฯ อานาปานสฺสตีติ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติฯ วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ วุตฺตนเยเนว อุปฺปนฺนานํ วิตกฺกานํ อุปจฺเฉทนตฺถายฯ อสฺมิมานสมุคฺฆาตายาติ อสฺมีติ อุปฺปชฺชนกสฺส มานสฺส สมุคฺฆาตตฺถายฯ อนตฺตสญฺญา สณฺฐาตีติ อนิจฺจลกฺขเณ ทิฏฺเฐ อนตฺตลกฺขณํ ทิฏฺฐเมว โหติฯ เอเตสุ หิ ตีสุ ลกฺขเณสุ เอกสฺมิํ ทิฏฺเฐ อิตรทฺวยํ ทิฏฺฐเมว โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนิจฺจสญฺญิโน, ภิกฺขเว, อนตฺตสญฺญา สณฺฐาตี’’ติฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานนฺติ ทิฏฺเฐเยว ธมฺเม อปจฺจยปรินิพฺพานญฺจ ปาปุณาตีติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

2. นิสฺสยสุตฺตวณฺณนา

[2] ทุติเย นิสฺสยสมฺปนฺโนติ ปติฏฺฐาสมฺปนฺโนฯ สทฺธนฺติ โอกปฺปนสทฺธํฯ วีริยนฺติ กายิกเจตสิกวีริยํฯ ยํสาติ ยํ อสฺสฯ อริยาย ปญฺญายาติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญายฯ สงฺขายาติ ชานิตฺวาฯ เอกํ ปฏิเสวตีติ เสวิตพฺพยุตฺตกํ เสวติฯ อธิวาเสตีติ อธิวาเสตพฺพยุตฺตกํ อธิวาเสติฯ ปริวชฺเชตีติ ปริวชฺเชตพฺพยุตฺตกํ ปริวชฺเชติฯ วิโนเทตีติ นีหริตพฺพยุตฺตกํ นีหรติฯ เอวํ โข ภิกฺขูติ เอวํ โข ภิกฺขุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน เจว ธมฺมววตฺถานวเสน จ ปฏิเสวิตพฺพาทีนิ สุปฺปฏิวิทฺธานิ สุปจฺจกฺขานิ กตฺวา ปฏิเสวนฺโต อธิวาเสนฺโต ปริวชฺเชนฺโต วิโนเทนฺโต จ ภิกฺขุ นิสฺสยสมฺปนฺโน นาม โหตีติฯ

3. เมฆิยสุตฺตวณฺณนา

[3] ตติเย จาลิกายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตํ กิร จลมคฺคํ นิสฺสาย กตตฺตา โอโลเกนฺตานํ จลมานํ วิย อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา จาลิกาติ สงฺขํ คตํฯ จาลิยปพฺพเตติ โสปิ ปพฺพโต สพฺพเสตตฺตา กาฬปกฺขุโปสเถ โอโลเกนฺตานํ จลมาโน วิย อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา จาลิยปพฺพโตติ วุตฺโตฯ ตตฺถ มหนฺตํ วิหารํ การยิํสุฯ อิติ ภควา ตํ นครํ นิสฺสาย จาลิกาปพฺพตมหาวิหาเร วิหรติฯ ชนฺตุคามนฺติ เอวํนามกํ อปรมฺปิ ตสฺเสว วิหารสฺส โคจรคามํฯ ชตฺตุคามนฺติปิ ปฐนฺติฯ ปธานตฺถิกสฺสาติ ปธานกมฺมิกสฺสฯ ปธานายาติ สมณธมฺมกรณตฺถายฯ อาคเมหิ ตาวาติ สตฺถา เถรสฺส วจนํ สุตฺวา อุปธาเรนฺโต ‘‘น ตาวสฺส ญาณํ ปริปกฺก’’นฺติ ญตฺวา ปฏิพาหนฺโต เอวมาหฯ เอกกมฺหิ ตาวาติ อิทํ ปนสฺส ‘‘เอวมยํ คนฺตฺวาปิ กมฺเม อนิปฺผชฺชมาเน นิราสงฺโก หุตฺวา เปมวเสน ปุน อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ จิตฺตมทฺทวชนนตฺถํ อาหฯ นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตุนฺนํ กิจฺจานํ กตตฺตา อญฺญํ อุตฺตริ กรณียํ นาม นตฺถิฯ กตสฺส วา ปฏิจโยติ อธิคตสฺส วา ปุน ปฏิจโยปิ นตฺถิฯ น หิ ภาวิตมคฺโค ปุน ภาวียติ, น ปหีนกิเลสานํ ปุน ปหานํ อตฺถิฯ ปธานนฺติ โข, เมฆิย, วทมานํ กินฺติ วเทยฺยามาติ ‘‘สมณธมฺมํ กโรมี’’ติ ตํ วทมานํ มยํ อญฺญํ กิํ นาม วเทยฺยามฯ

ทิวาวิหารํ นิสีทีติ ทิวาวิหารตฺถาย นิสีทิฯ นิสีทนฺโต จ ยสฺมิํ มงฺคลสิลาปฏฺเฏ ปุพฺเพ อนุปฏิปาฏิยา ปญฺจ ชาติสตานิ ราชา หุตฺวา อุยฺยานกีฬิกํ กีฬนฺโต ติวิธนาฏกปริวาโร นิสีทิ, ตสฺมิํเยว นิสีทิฯ อถสฺส นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย สมณภาโว ชหิโต วิย อโหสิ, ราชเวสํ คเหตฺวา นาฏกวรปริวุโต เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสินฺโน วิย ชาโตฯ อถสฺส ตํ สมฺปตฺติํ อสฺสาทยโต กามวิตกฺโก อุทปาทิฯ โส ตสฺมิํเยว ขเณ มหาโยเธหิ คหิเต ทฺเว โจเร อาเนตฺวา ปุรโต ฐปิเต วิย อทฺทสฯ เตสุ เอกสฺส วธํ อาณาปนวเสนสฺส พฺยาปาทวิตกฺโก อุปฺปชฺชิ, เอกสฺส พนฺธนํ อาณาปนวเสน วิหิํสาวิตกฺโกฯ เอวํ โส ลตาชาเลน รุกฺโข วิย มธุมกฺขิกาหิ มธุฆาตโก วิย อกุสลวิตกฺเกหิ ปริกฺขิตฺโต อโหสิฯ ตํ สนฺธาย – อถ โข อายสฺมโต เมฆิยสฺสาติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺวาสตฺตาติ อนุพทฺธา สมฺปริวาริตาฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ เอวํ ปาปวิตกฺเกหิ สมฺปริกิณฺโณ กมฺมฏฺฐานํ สปฺปายํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อิทํ วต ทิสฺวา ทีฆทสฺสี ภควา ปฏิเสเธสี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อิทํ การณํ ทสพลสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ นิสินฺนาสนโต วุฏฺฐาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ

4. นนฺทกสุตฺตวณฺณนา

[4] จตุตฺเถ อุปฏฺฐานสาลายนฺติ โภชนสาลายํฯ เยนุปฏฺฐานสาลาติ สตฺถา นนฺทกตฺเถเรน มธุรสฺสเรน อารทฺธาย ธมฺมเทสนาย สทฺทํ สุตฺวา, ‘‘อานนฺท, โก เอโส อุปฏฺฐานสาลาย มธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธมฺมกถิกนนฺทกตฺเถรสฺส อชฺช, ภนฺเต, วาโร’’ติ สุตฺวา ‘‘อติมธุรํ กตฺวา, อานนฺท, เอโส ภิกฺขุ ธมฺมํ กเถติ, มยมฺปิ คนฺตฺวา สุณิสฺสามา’’ติ วตฺวา เยนุปฏฺฐานสาลา เตนุปสงฺกมิฯ พหิทฺวารโกฏฺฐเก อฏฺฐาสีติ ฉพฺพณฺณรสฺมิโย จีวรคพฺเภ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อญฺญาตกเวเสน อฏฺฐาสิฯ กถาปริโยสานํ อาคมยมาโนติ ‘‘อิทมโวจา’’ติ อิทํ กถาวสานํ อุทิกฺขมาโน ธมฺมกถํ สุณนฺโต อฏฺฐาสิเยวฯ อถายสฺมา อานนฺโท นิกฺขนฺเต ปฐเม ยาเม สตฺถุ สญฺญํ อทาสิ – ‘‘ปฐมยาโม อติกฺกนฺโต, ภนฺเต, โถกํ วิสฺสมถา’’ติฯ สตฺถา ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ อถายสฺมา อานนฺโท มชฺฌิมยาเมปิ นิกฺขนฺเต, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ปกติยา ขตฺติยสุขุมาลา, ปุน พุทฺธสุขุมาลาติ ปรมสุขุมาลา, มชฺฌิมยาโมปิ อติกฺกนฺโต, มุหุตฺตํ วิสฺสมถา’’ติ อาหฯ สตฺถา ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ ตตฺถ ฐิตกสฺเสวสฺส อรุณคฺคํ ปญฺญายิตฺถฯ อรุณุคฺคมนญฺจ เถรสฺส ‘‘อิทมโวจา’’ติ ปาเปตฺวา กถาปริโยสานญฺจ ทสพลสฺส ฉพฺพณฺณสรีรสฺมิวิสฺสชฺชนญฺจ เอกปฺปหาเรเนว อโหสิฯ อคฺคฬํ อาโกเฏสีติ อคฺคนเขน ทฺวารกวาฏํ อาโกเฏสิฯ

สารชฺชมานรูโปติ หรายมาโน โอตฺตปฺปมาโนฯ โทมนสฺสสารชฺชํ ปนสฺส นตฺถิฯ เอตฺตกมฺปิ โน นปฺปฏิภาเสยฺยาติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตสฺส อปฺปฏิภานํ นาม นตฺถิฯ เอตฺตกมฺปิ น กเถยฺยนฺติ ทสฺเสติฯ สาธุ สาธูติ เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สมฺปหํสนฺโต อาหฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ ‘‘สุคหิตา จ เต ธมฺมเทสนา สุกถิตา จา’’ติฯ กุลปุตฺตานนฺติ อาจารกุลปุตฺตานญฺเจว ชาติกุลปุตฺตานญฺจฯ อริโย จ ตุณฺหิภาโวติ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติํ สนฺธาเยวมาหฯ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนายาติ สงฺขารปริคฺคหวิปสฺสนาญาณสฺส ฯ จตุปฺปาทโกติ อสฺสโคณคทฺรภาทิโกฯ อิทํ วตฺวาติ อิมํ จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ ธมฺมํ กถยิตฺวาฯ วิหารํ ปาวิสีติ คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺโฐฯ

กาเลน ธมฺมสฺสวเนติ กาเล กาเล ธมฺมสฺสวนสฺมิํฯ ธมฺมสากจฺฉายาติ ปญฺหกถายฯ คมฺภีรํ อตฺถปทนฺติ คมฺภีรํ คุฬฺหํ รหสฺสํ อตฺถํฯ

ปญฺญายาติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญายฯ สมฺมสนปฏิเวธปญฺญาปิ อุคฺคหปริปุจฺฉาปญฺญาปิ วฏฺฏติเยวฯ ปตฺโต วา ปชฺชติ วาติ อรหตฺตํ ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ เอวํ คุณสมฺภาวนาย สมฺภาเวติฯ อปฺปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตอรหตฺตา, อรหตฺตํ วา อปฺปตฺตํ มานสํ เอเตสนฺติปิ อปฺปตฺตมานสาฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารนฺติ เอตฺถ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโร โลกิโยปิ วฏฺฏติ โลกุตฺตโรปิฯ

5. พลสุตฺตวณฺณนา

[5] ปญฺจเม อวิชฺชาโกสชฺชสาวชฺชอสฺสทฺธิเยสุ อกมฺปนโต ปญฺญาพลาทีนิ ทฏฺฐพฺพานิฯ อกุสลสงฺขาตาติ อกุสลาติ ญาตาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ นาลมริยาติ อริยภาวํ กาตุํ อสมตฺถา, อริยานํ วา อนนุจฺฉวิกาฯ โวทิฏฺฐาติ สุฏฺฐุ ทิฏฺฐาฯ โวจริตาติ มโนทฺวาเร สมุทาจารปฺปตฺตาฯ อตฺถิกสฺสาติ ธมฺมเทสนาย อตฺถิกสฺสฯ อาชีวิกาภยนฺติ ชีวิตวุตฺติภยํฯ อสิโลกภยนฺติ ครหาภยํฯ ปริสาสารชฺชภยนฺติ ปริสํ ปตฺวา สารชฺชํ โอกฺกมนภยํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

6. เสวนาสุตฺตวณฺณนา

[6] ฉฏฺเฐ ชีวิตปริกฺขาราติ ชีวิตสมฺภาราฯ สมุทาเนตพฺพาติ สมาหริตพฺพาฯ กสิเรน สมุทาคจฺฉนฺตีติ ทุกฺเขน อุปฺปชฺชนฺติฯ รตฺติภาคํ วา ทิวสภาคํ วาติ เอตฺถ รตฺติภาเค ญตฺวา รตฺติภาเคเยว ปกฺกมิตพฺพํ, รตฺติํ จณฺฑวาฬาทิปริปนฺเถ สติ อรุณุคฺคมนํ อาคเมตพฺพํฯ ทิวสภาเค ญตฺวา ทิวา ปกฺกมิตพฺพํ, ทิวา ปริปนฺเถ สติ สูริยตฺถงฺคมนํ อาคเมตพฺพํฯ สงฺขาปีติ สามญฺญตฺถสฺส ภาวนาปาริปูริอาคมนํ ชานิตฺวาฯ โส ปุคฺคโลติ ปทสฺส ปน ‘‘นานุพนฺธิตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อนาปุจฺฉาติ อิธ ปน ตํ ปุคฺคลํ อนาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อปิ ปนุชฺชมาเนนาติ อปิ นิกฺกฑฺฒิยมาเนนฯ เอวรูโป หิ ปุคฺคโล สเจปิ ทารุกลาปสตํ วา อุทกฆฏสตํ วา วาลิกาฆฏสตํ วา ทณฺฑํ อาโรเปติ, มา อิธ วสีติ นิกฺกฑฺฒาเปติ วา, ตํ ขมาเปตฺวาปิ ยาวชีวํ โส อนุพนฺธิตพฺโพว, น วิชหิตพฺโพฯ

7. สุตวาสุตฺตวณฺณนา

[7] สตฺตเม ปญฺจ ฐานานิ อชฺฌาจริตุนฺติ ปญฺจ การณานิ อติกฺกมิตุํฯ ปาณนฺติ อนฺตมโส กุนฺถกิปิลฺลิกํฯ อทินฺนนฺติ อนฺตมโส ติณสลากมฺปิ ปรสนฺตกํฯ เถยฺยสงฺขาตนฺติ เถยฺยจิตฺเตนฯ สนฺนิธิการกํ กาเม ปริภุญฺชิตุนฺติ สนฺนิธิํ กตฺวา ฐเปตฺวา วตฺถุกามกิเลสกาเม ปริภุญฺชิตุํ อภพฺโพฯ อกปฺปิยํ กามคุณํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ พุทฺธํ ปจฺจกฺขาตุนฺติ ‘‘น พุทฺโธ อย’’นฺติ เอวํ ปฏิกฺขิปิตุํฯ ธมฺมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ตาว อฏฺฐกถาย อาคตํฯ ปาฬิยํ ปน อิมสฺมิํ สุตฺเต อคติคมนานิ กถิตานิฯ

8-10. สชฺฌสุตฺตาทิวณฺณนา

[8-10] อฏฺฐเม พุทฺธาทีนํ ปจฺจกฺขานํ กถิตํฯ นวเม ปุถุชฺชเนน สทฺธิํ คหิตตฺตา ‘‘อาหุเนยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ ทสเม โคตฺรภูติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน สิขาปตฺตพลววิปสฺสนาจิตฺเตน สมนฺนาคโตฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สมฺโพธวคฺโค ปฐโมฯ